Why APP could not succeed ?

( My Article Publsihed in Agweekly 2070-1-12 )

किन सफल भएन एपिपि ?

नेपालको कृषि क्षेत्रमा रहेका सम्पूर्ण नीतिहरूमा दीर्घकालीन कृषि नीति (एपिपि) लाई सर्बोत्क्रिस्ट मानिन्छ | अत्यन्त दुरदृस्टी मानिएको नीतिको हाल १८ वर्ष पछिको उपलब्धिको समीक्षा गर्ने हो भने सोचे भन्दा निकै कममात्र सफलता हासिल गरेको महसुस हुन्छ |आखिर दिर्घकालिन कृषि नीति किन सफल हुन सकेनत ? यस बिषयमा गम्भीर छलफल हुनु आवस्यकता हुन गएको छ | यो छलफल किन पनि महत्वपूर्ण छ भने, नेपाल सरकारले अबको करिब दुई वर्ष पछि अन्त हुने त्यसै नीतिको विकल्पमा कृषि बिकस रणनीति ( एडिएस ) समेत तयारी गरिरहेको छ |

दिर्घकालिन नीतिको आधारपत्रमा उल्लेख सामाजिक तथा राजनैतिक धरातल र नीति कार्यान्यन अवदीको  वास्तविकपरिवेशमा निकै अन्तर हुन गयो | दिर्घकालिन कृषि नीति निर्माण गर्दा देशको शान्ति सुरक्षाको बिसयमा केहि पनि सोच राखिएन | तर, नीति लागु हुदा नहुदै चर्किएको युद्धका कारण कतिपय ठाउमा राज्यको उपस्थिति नै भएन भने, कतिपय ठाउमा लगिएका कार्यक्रमहरु समेत सफलतापुवक संचालन हुन सकेनन | दिर्घकालिन नीति लाई दस बर्षे लामो युद्धले निकैनै असर पुगेको महसुस हुन्छ, परिणामस्वरुप, दिर्घकालिन नीतिको सफलतामा निकै नकारात्मक असर पुग्न गएको छ |

एपिपि आफैमा आकर्षक भए पनि राखिएका लक्ष्य बस्तुगत नभएको र आकर्षक बनाउने सोचमा वास्तबिकता भन्दा ज्यादै माथि कल्पना गरिएको महसुस हुन्छ | कृषि ऋण को रुपमा रु १०९.४ खर्ब रकम खर्च गर्ने भनि राखिएको लक्ष्यले यसकुराको पुस्टि गर्छ | कृषि बिकस बैंकको ऋण कृषि क्षेत्रमा बढाउदै लैजाने भनेर सोच राखिए पनि कृषि विकास बैंकले  क्रमसः कृषि ऋणको अनुपात घटाउदै लगेको छ |तसर्थ, सोचे अनुरुप लगानी नहुदा नीतिले परिकल्पना गरेका कतिपय महत्वकान्क्षि उपलब्धिहरू समेत प्राप्त हुन सकेनन |

लगानीको प्राथमिकता एक क्षेत्रमा गरिनु अनि त्यस्को प्रतिफल अर्को क्षेत्र बाट अपेक्षा राखिनु आफैमा बिरोधास्पूर्ण परिकल्पनाको रुपमा समेत दिर्घकालिन कृषि नीतिलाई लिन सकिन्छ| नीतिमा ब्यबस्था गरिए अनुरुपका मल , बिउ तथा सिचाई जस्ता क्षेत्र मा गरिने लगानीको प्रत्यक्ष असर  बाली उत्पादनमा देखिन्छ| तर उत्पादन को क्षेत्र मा राखिएका लक्ष्यमा प्रमुख खाद्यान्न वाली कहिँ पनि उल्लेख भएको पाहिन्न| यसै गरि पशुजन्य उत्पादन क्षेत्रहरुमा लक्ष्य निर्धारण गरिएपनि उल्लेखरुपमा कुनै पनि लगानी को ब्याख्या गरिएको पाहिन्न | फलस्वरुप कृषि गार्हस्थ उत्पादनमा पशुजन्य उत्पादन को हिस्सा ३१ प्रतिसत बाट ४५ प्रतिसतमा पुर्याउने लक्ष्य राखिएकोमा हाल आएर २५ प्रतिसतमा झर्न पुगेको छ |

दिर्घकालिन कृषि नीति असफल हुनुको प्रमुख कारण मध्ये एक कारण प्राथमिकताको क्षेत्रमा सरकार, व्यक्तिगत एवम दात्रि निकायहरूको लगानी नहुनु समेत रहेको छ |उदारहण स्वरूप,नीतिले कृषि व्यवसाय प्रबर्द्धन तर्फ स्याउ , सुन्तला जातका फलफूल, रेशम खेति एवम मौरी पालनमा बिशेस जोड दिएको पाहिन्छ| तर, यसै अवदीको  लगानीको मात्राहेर्ने हो भने यीनिहरू भन्दा भिन्न क्षेत्रहरुमाबढीलगानी भएको पाइयो| जसलेगर्दा अन्य क्षेत्र हरू जस्तै चिया, कफी तथा पुस्प व्यवसाय ज्यादा फस्टाएर गएको छ| यसरी, लक्ष्य र लगानीको तालमेलका कारण समेत कतिपय व्यवसाय अनुत्पादक रहेको प्रस्ट हुन जान्छ|

दिर्घकालिन कृषि नीतिको एक बाधक कारणहरू मध्ये नीतिगत दोहोरो बुझाई समेत रहेको छ l कृषि सडक र ग्रामिण सडक भिन्न कुरा हुन भन्ने नबुझ्दा धमाधम ग्रामिण सडक हरू निर्माण भए, तर कृषि सडकलाई बेवास्ता गरेको भान हुन्छ | बस्ती बस्तीमा बाटोहरु खोल्ने कार्य सुरु भए, तर कृषि उत्पादन पकेटहरुलाई बेवास्ता गरियो | एकातर्फ, सोचिएजस्तो सडक निर्माणकार्य हुन नसक्नु अर्को तर्फ कृषि सडक को परिकल्पनालाई तोडमोड गरेर बुझ्नु जस्ता कारणहरू समेत नीतिलाई असफल बनाउन भूमिका खेलेको पाहिन्छ|

जिम्मेवारीवहन तथा समन्वय र सहकार्यको समस्याको कारण समेत दीर्घकालीन कृषि नीतिको सफलतामा बाधा पुग्न गएको छ | नीतिको कार्यान्यन गर्ने निकायको रुपमा राष्ट्रिय योजना आयोगलाई तोकिए पनि यस कार्य कृषि बिकाश मन्त्रालयको मात्र दायित्व हो झैँ गरि, सम्बन्धित पक्षले लिदिनाले समेत समस्या थपिएको महसुस हुन्छ| वास्तवमा, यो सम्पूर्ण निकायको साझा लक्ष्य हो, यो नेपाल रास्ट्रको लक्ष्यहो र यो हामी सबैको लागि हो भन्ने धारणा बिकास हुन नसक्दा सोचेजस्तो सफलता हासिल हुन नसेकेको पाहिन्छ |

तसर्थ, कृषि बिकस रणनीति निर्माण र कार्यान्यन गर्दा दिर्घकालिन कृषि नीति बाट सिकेका सिकाई हरुसमेत ध्यान दिनु आवस्यकता हुन्छ| पहिले गरिएका गल्तिहरु नदोहोरिउन र नया परिबेसमा नया स्वरुपको नीति बिकास गरौ भन्ने अभिप्रायले कार्य गर्दा दिर्घकालिन नीतिका अनेकन उपलब्धि, चुनौती तथा अफट्याराहरू मार्ग दर्शक हुन गएका छन् |